Storja

Il-Ħamrun huwa wieħed mis-subborgi li nsibu fil-gżejjer Maltin xi żewġ mili (2.25km) biss ‘il bogħod mill-Belt Valletta. Jinsab mibni fuq art watja, mħattba kemmxejn lejn in-naħa Tas-Samra. It-toroq tal-Ħamrun huma ta’ wisa’ normali u dritti bla tgħawwiġ, tneħħi xi żewġ toroq dojoq li jinsabu ‘l isfel mill-Għassa tal-Pulizija. Il-Ħamrun ittieħed minn tliet parroċċi, dik ta’ Ħal Qormi, ta’ Birkirkara u tal-Furjana. Il-limiti tal-Ħamrun kienu wisq mifruxa milli huma illum, iżda meta Santa Venera u l-Marsa saru parroċċi dawn ħadu parti sewwa mill-Ħamrun. Il-motto tal-Ħamrun huwa ‘Propera”Augesco’”li jfisser ‘Dlonk Nikber’. Dan is-subborg dam żmien twil biex stabbilixxa ruħu imma wara kiber u żviluppa f’daqqa u sar magħruf bħala l-Ħamrun kif nafu.

Illum ma għadux dak ta’ li kien sittin jew sebgħin sena ilu billi bil-progress li għadda minnu b’ħeffa kbira, sar jħabbatha mal-Belt Valletta. Fih insibu ħwienet ta’ lussu u ta’ ġeneri oħra li għamlu lill-abitanti tiegħu jgħixu fil-kumdita’ ta darhom mingħajr il-ħtieġa li jmorru ‘il bogħod għall-ħtiġijiet ta’ kuljum fil-ħajja.

Qabel, il-Ħamrun l-isem li nafu bih illum kien jissejjaħ ‘Casale San Giuseppe’ - raħal San Ġużepp - għall-Knisja ta’ San Ġużepp li kienet tinsab fin-naħa ta’ fuq tat-triq l-ewlenija li għadha sa illum iġġib l-istess isem u baqa’ magħruf hekk sas-sena 1888, iżda minħabba diżgwid li beda jinħass dak iż-żmien, liema hu l-vera isem ta’ dan is-subborg jekk hux San Ġużepp jew il-Ħamrun, li kien l-aktar magħruf man-nies, indaħal il-Gvern u għażel ‘Il-Ħamrun’ bħala l-isem uffiċjali għal għadd ta’ raġuni, l-aktar billi l-isem San Ġużepp kien beda jinqata’ minn fuq ilsien in-nies.

Jingħadu żewġ verżjonijiet dwar kif bdiet il-kelma ‘Ħamrun’. L-ewwel waħda hi, kif jħidu uħud, li l-isem ġej mill-kelma ‘ħamrija’ billi kienet ħamra u minn ‘ħamrija’ saret “Ħamrun. Il-verżjoni l-oħra li milli jidher qablu magħha bosta, kienet illi l-isem “Ħamrun” huwa laqam ta’ familja li kienet toqgħod fil-qalba ta’ Triq Irjali San Ġużepp. Il-laqam ta’ din il-familja, li għadu jeżisti fil-Ħamrun, huwa l-istess wieħed li jġib dan is-subborg. Dan il-laqam kien ta’ ċertu Ġamri Żammit mill-Belt li kellu ħanut ta’ tverna fejn illum hemm l-ex Hollywood Theatre. Iż-żewġ tifsiriet jistgħu jiġu aċċettati minħabba l-fatt li waħda, tal-‘Ħamrija’ insibuha imniżżla hekk bħala l-isem tal-post fil-fondazzjoni ta’ de Vilhena f’dak iż-żmien, waqt li l-oħra taqbel ħafna mal-laqam tal-‘Ħamruni’.

L-arma tal-Ħamrun hija tarka ħamra fuq sfond abjad.

Il-Ħamrun, għalkemm kif ġa għedna dam ħafna ma’ żviluppa ħdejn postijiet oħra, xorta għandu storja interessanti li tmur lura ħafna u ħafna żmien. Fil-fatt fil-Ħamrun insibu anke oqbra imħaffra ġol-blat u oqbra ta’ żmien ir-Rumani. Fi żmien il-Kavallieri parti mill-Ħamrun kienet isservi bħala mħażen ta’ l-Ordni Ġerosolmitan fejn kienu jżommu depożiti tal-kubrit u l-porvli. Insibu ukoll diversi palazzi fosthom fit-Triq Irjali San Ġużepp u anke f’inħawi ta’ tas-Samra fejn jingħad li kellu wieħed il-Gran Mastru De Rohan. Il-Ħamrun ukoll insibu torri tond li fih kien jinġabar l-ilma ta’ l-Akwedott li minn Ħ’Attard kien iwassal l-ilma fil-Belt Valletta. Dan jinsab fi Triq San Ġejtanu li kien sar fl-1780 mil-Gran Mastru De Rohan. Ħaġa interessanti hija li fit-torri insibu kitba fuq ġebla tal-qawwi li tgħid: ‘Kif fl-ilma hemm il-ħajja hekk il-ħajja bdiet mil-ilma’. Fi żmien l-imblokk Franċiż, il-Ħamrun serva ta’ pont importanti minħabba li l-għolja tas-Samra kienet intużat bħala fortizza mill-Maltin biex ikeċċu l-Franċiżi, billi hawn tinsab l-eqreb għolja tal-Belt Valletta. Fi żmien il-Gwerra l-Kbira, il-Ħamrun ukoll ta s-sehem tiegħu billi laqa’ fih il-ħafna nies li ġew jistkennu fih mil-qilla tal-għadu. Tifkira ta’ dak iż-żmien ukoll insibu bosta xelters fejn in-nies kienu joqgħodu waqt l-attakki mil-ajru. Bosta bini fil-Ħamrun tul dak iż-żmien bidlu l-funzjoni tagħhom. Kien hemm minnhom li spiċċaw qorti u anke sptarijiet. Meta fit-28 ta’ Frar, 1883, ġiet inawgura-ta l-ferrovija mill-Gvernatur Borton, stazzjon minnhom kien ġewwa l-Ħamrun, illum f’dan il-bini insibu il-magna tal-ħalib u l-iscouts tal-Ħamrun. Żmien ta’ importanza ieħor fil-Ħamrun kien iż-żmien meta f’Malta daħlu is-swali ċinematografiċi jew iċ-ċinema. Fil-fatt insibu għadd ta’ postijiet li għamlu isem kbir f’dan il-qasam ftit taż-żmien bħal ma kienu l-Hollywood, Radio City, San Remo, Odeon u oħrajn. Sfortunatament ħafna mil-bini li kienu jintużaw bħala ċinema illum twaqqgħu biex jagħmlu wisa’ għal-bini ġdid.


Illum il-Ħamrun sar ċentru kummerċjali fejn hemm bosta ħwienet u li fih insibu ukoll Kwartieri Ġenerali ta’ diversi għaqdiet u Partiti Politiċi. Il-Ħamrun huwa magħruf ukoll fil-qasam sportiv fejn ħa ħafna unuri f’bosta sport differenti. Meta jissemma l-Ħamrun ma jistax ma tissemmiex il-mużika billi hawn tliet każini tal-banda.

Il-Qaddis San Gejtanu huwa sinonimu mal-Ħamrun, fejn apparti id-devozzjoni li l-Ħamruniżi għandhom lejh, tiġi ċelebrata waħda mill-akbar festi f’Malta li għaliha jattendu ħafna nies biex jaraw l-marċi brijuzi kbar li jsiru. Fil-Ħamrun għex u għallem il-kelma t’Alla l-ewwel Qaddis Malti, San Ġorġ Preca li ħalla ġid kbir warajh kemm bit-tagħlim u kemm bis-soċjeta’ tad-Duttrina li waqqaf fil-Ħamrun li wara xterded ma’ Malta kollha u anke ġo pajjiżi barranin.

‘Palazzo Blacas’
Minn  Alfie Guillaumier

Dak l-istitut li hemm f’Misraħ San Pawl, il-Ħamrun, li aħna konna mdorrijin insejħulu bħala ‘Tax-Xjuħ’, fil-fatt ismu propju huwa Little Sisters of the Poor. Dan l-aħħar neża’ l-libsa li kellu qabel u libes libsa oħra ġdida. Sa ftit ilu kont tidħol fih u ssib ruħek ġo bitħa mdaqqsa, arjuża u komda. Id-diriġenti tat-tmexxija tiegħu bdew iħossu li għad-domanda kbira li kellhom minn anzjani biex jidħlu fih kienet kbira tassew, meta fil-fatt kien hemm fiha ħafna spazju żejjed li seta’ jiġi utilizzat.ż

Imma l-għan ta’ din il-kitba mhux l-istitut, imma biċċa bini li tinsab fi Triq Irjali San Ġużepp li tagħmel parti minn dan l-istitut. Illum nistgħu ngħidu li nqata’ għal kollox mill-bqija tal-bini, għalkemm għadu jagħmel parti minnu wkoll. Dan il-bini li mad-daqqa t’għajn tintebaħ li huwa qadim, u minħabba l-qedem tiegħu ma setax jitwaqqa’. Dan huwa l-uniku bini li baqa’ wieqaf mill-istitut kollu. X’ inhu l-oriġini tiegħu?

Dan il-bini huwa magħruf bħala Palazzo Blacas. Kien bnieh il-Balliju Antoine-Francois de Blacas d’Aups bħala r-residenza tiegħu tal-kampanja. Il-palazz oriġinali ma kienx eżatt kif nafuh illum, imma kien ħafna akbar. Ngħidu aħna kellu parti minnu li kienet twassal sa nofs Misraħ San Pawl. Dan l-imbierek Kavallier kien bniedem iħobb il-botanika għaliex il-ġnien li kellu jmiss miegħu kien estensiv tassew. Huwa kien iwassal żgur sa Triq Villambrosa, imma fil-ġenb tiegħu kien jinkludi wkoll fejn hemm il-fabbrika tal-ħalib u l-iScouts. Fih kien hemm għadd kbir ta’ siġar, funtani u annimali. Jiena kien irnexxieli nara pjanti kbar tiegħu. Meta l-Ingliżi ħadu l-pussess tal-gżejjer tagħna, huma ġiegħlu li ssir pjanta ta’ kull biċċa bini li kienu ħallew warajhom il-Kavallieri (inventarju). Kienu għamlu bħal Kabrew tal-propjeta’ kollha li

kellhom il-Kavallieri. Kienu tpinġew b’kulur sepja - tpinġew mill-faċċata, mill-ġenb, mill-għoli u minn kull naħa li wieħed seta’ japprezzahom.

De Blacas twieled fl-1698 fi Provence u miet fl-1777 fl-eta’ ta’ 79 sena u ndifen f’ San Ġwann ma’ Kavallieri oħrajn. Fil-kappella ta’ Provence wieħed għadu jista’ jara l-lapida ta’ qabru. Kien bniedem ta’ kultura li għadda ħajtu, minbarra l-missjoni tiegħu ta’ Kaptan tax-Xwieni, fl-istudju botaniku li kien jipprattika f’ Casale San Giuseppe - jiġifieri, il-Ħamrun.

Skond ma naqraw fil-ktieb tal-ħabib tiegħi Dr. Carmel Testa, ‘Wara l-Ħitan tas-Swar’, fl-imblokk tal-Franċiżi ġo dan il-palazz kien inqatel Franċiż. Ma nistagħġibx li f’dawk iż-żminijiet ta’ taqlib li seħħ dak il-qtil. Hawn se nġib dak li kiteb Dr. Testa dwar dan il-kavallier :-

‘L-Ex-Kavallier Jean Marie Bosredon Vatanges, li kien joqgħod f’dar sabiħa bil-ġnien fejn illum hemm il-Little Sisters of the Poor fil-pjazza tal-Ħamrun, inqatel u ġie midfun fil-ġnien ta’ dik id-dar li isimha kien ‘Casa Placas’. Din id-dar bil-ġnien magħha kienet b’ċens temporanju għand Teresa Dou u Vantanges kien ilu joqgħod hemm tmien snin. Meta bdiet ir-rewwixta, is-suldati Maltin tal-kamp tas-Samra marru joqgħodu f’Casa Placas u kissru u għamlu ħsarat kbar f’dak il-lokal.’

Wieħed irid iżomm quddiem għajnejh, li fejn illum hemm il-pjazza, kien tagħmel mal-ġnien tiegħu. Il-parti tal-bini li kienet tinsab fil-faċċata, billi kellu għamla ta’ ‘L’, maż-żmien inkriet lill-privat; in-naħa ta’ isfel inkriet kollha ħwienet u ta’ fuq lill-familji. Imma dawn maż-żmien intelqu, saru żdingati tant li naturalment il-gvern waqqagħhom u b’riħet hekk saret il-pjazza li naraw illum. Imma l-parti maġġura tal-palazz għadha hemm biex inkunu nistgħu ingawduha aħna. Fl-isqaq li hemm wara l-istitut kien għad hemm sa ftit snin ilu funtana u xi bini li kien ingħata lill-privat. Dawn twaqqgħu u minflokhom saru xi garaxxijiet. Dan il-palazz ma’ tul iż-żminijiet, għadda minn bosta tibdil strutturali intern - saru turġien, soqfa ġodda, infetħu bibien u ngħalqu oħra, dan dejjem skond il-ħtieġa tal-kommunita’ tas-sorijiet. Illum dan kollu qiegħed jiġi rranġat għall-istat pristinu tiegħu. Meta dan l-aħħar irnexxieli nżuru waqt ir-restawr tiegħu, rajt xi kwalita’ ta’ bini kien mibni bih. Ma kellu ebda travu biex fuqhom jistrieħu x-xorok, imma s-soqfa kienu jitilgħu mill-irkejjen u jingħaqdu fin-nofs bil-ħnejjiet bħal tal-knejjes. Il-ħitan huma xi ħames piedi wiesgħa u x-xogħol huwa wieħed fin tassew.

Mill-artijiet li kellu madwaru l-Palazz, ittieħdet biċċa mill-intrapriża tal-Ħalib u biċċa mill-ferrovija, spazju li għadna nistgħu narawh sa llum. Dan il-palazz li n-nies laqqmitu ‘Ta’ Fracass’, forsi għax ma kienetx taf tip pronunzja kunjom dan il-kavallier, is-Sorijiet fl-1887 xtraw mingħand il-Gvern l-art u l-palazz li naraw illum għas-somma ta’ elf, ħames mija u tlieta u tletin lira Ingliżi - somma li għal dak iż-żmien kienet kbira.

Hija l-intenzjoni tiegħi li nħajjar lill-Kunsill Lokali jwaħħal lapida li turi l-identita’ ta’ dak il-palazz. Għax ngħiduha kif inhi, kemm hawn nies li jafu l-istorja ta’ dik il-biċċa bini li n-nies kienet drat issejjaħlu “Tax-Xjuħ”.